Sanatan Dharma | संस्कृत भाषेत सनातन धर्म म्हणजे ‘शाश्वत धर्म’. 1800 च्या दशकात, लोकांनी जुन्या आणि पारंपारिक धर्माबद्दल बोलण्यासाठी सनातन धर्म हा शब्द वापरण्यास सुरुवात केली.
तामिळनाडूच्या मुख्यमंत्र्यांचा मुलगा, एम.के. स्टॅलिन, जो मंत्री आणि अभिनेता देखील आहे, याने अलीकडेच सनातन धर्माविषयी काही अर्थपूर्ण गोष्टी सांगितल्या. सनातन धर्म हे हिंदू धर्माचे दुसरे नाव आहे. भाजप या राजकीय पक्षाला त्यांचे म्हणणे आवडले नाही आणि ते त्यावर देशभरात वाद घालत आहेत. काही लोक सनातन धर्मावर विविध कारणांनी टीका करतात आणि भाजप किंवा इतर हिंदू संघटनांसारखे पक्ष जेव्हा त्याबद्दल नकारात्मक बोलतात तेव्हा मोठ्या प्रतिक्रिया उमटतात. हा लेख सनातन धर्माविषयीच्या प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा प्रयत्न करेल आणि कधीकधी त्यावर टीका का केली जाते. Sanatan Dharma
सनातन धर्माची उत्पत्ती आणि मुळे
सनातन धर्म हा संस्कृत भाषेतील शब्द आहे. याचा अर्थ असा धर्म किंवा कायदे जे नेहमीच असतील, कायमचे असतील. सनातन धर्माची आणखी काही नावे म्हणजे ‘अचल’, ‘उपदेश’ किंवा ‘प्राचीन’ आणि ‘अखंड मार्गदर्शन’. देवदत्त पटनायक नावाच्या व्यक्तीने ट्विटरवर एका व्हिडिओमध्ये सनातन धर्माविषयी बोलले. त्यांनी स्पष्ट केले की सनातन म्हणजे शाश्वत, याचा अर्थ कधीही संपत नाही. सनातन हा शब्द वेद नावाच्या ग्रंथात आढळत नाही.
सनातन धर्म का अर्थ pic.twitter.com/qKU1ZTGXSa
— Devdutt Pattanaik (@devduttmyth) September 3, 2023
भगवदगीतेमध्ये सनातन शब्द वापरण्यात आला असून, तो आत्म्याशी निगडित असल्याचे ‘दहिंदी एक्स्प्रेस’ने आपल्या लेखात म्हटले आहे. तर देवदत्तपटनायक यांनी ट्विटरवर लिहिले, “ज्या धर्मात आत्मा आणि पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवला, त्याला सनातन धर्म म्हणतात. आत्म्याचा, पुनर्जन्माचा अंत होत नाही. सनातन याचा अर्थ ज्याचा अंत नाही; हिंदू, बौद्ध जैन यांना सनातन धर्म म्हणतात. कारण- या धर्मजन्मावर विश्वास ठेवला पुनर्स्थित. सनातन धर्माला १९ व्यावाात पोलीसाशी जोडले गेले. व्यावसाय समाजात अनेक समाजसुधारक वर्णाच्या निसर्गाचा आवाज १९९९ ला. महिलांची गुलामगिरी, जातिवादाला समाजसुधारकांनी विरोध केला; पण काही रूढीवादी समाजसुधारकांना विरोध करून जातव्यवस्था, वर्णाचे समर्थन केले. मुलींना पाठवण्यास या लोकांनी विरोध केला. या रूढीवादी लोकांना सनातनी म्हटले गेले. अशा सनातन धर्माचा शब्द वापरला. Sanatan Dharma
केब्रिज तुलना विद्यापीठातील हिंदू धर्म आणि धर्मात्मक अभ्यास करणारे निवृत्त घटना जुलियस जे. लिपनर यांनी “हिंदुज : देअर रिलिजियस बिलिफ अँड प्रॅक्टिस” (हिंदू : त्यांच्या धार्मिक विश्वास आणि आचरण – 1994) हे पुस्तक व्यवस्था आहे. त्यांनी स्थापनेची, सनातन धर्माचा उल्लेख अर्जुनाने महाभारतात आहे. कृष्णाशी संवाद साधताना अर्जुन म्हणतो, “जेव्हा कुल विकृत होते, तेव्हा त्या कुळाचा सनातन धर्म नष्ट होतो”. लिपनर यांनी म्हटले आहे की, सनातन धर्माचा उल्लेख द्रौपदीनेही एके ठिकाणी के ठेकते. “जेव्हाही तिला मदतीला येत नाही, तेव्हा ती सनातन धर्माचा उल्लेख करते.” Sanatan Dharma
पटनायक म्हणतात की, सनातन धर्माची संज्ञा हिंदू धर्माशी संबंधित असली तरी जैन व बौद्धांनाही ती लागू होते; मात्र जे धर्म एकाच जन्मावर विश्वास ठेवतात, त्यांच्यासाठी ही संज्ञा जात नाही. जसे की, पूर्वेत उगम पावलेले यहुदी, ख्रिश्चन व इस्लाममध्ये पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवला जात नाही.
अगदी अली म्हणजे १९ व्याजाच्या उत्तरार्धात हिंदू धर्म इतरांना धर्म सांगण्यासाठी वापरला. हिंदू धर्मातील विशिष्ट एकजिनसीपणा सांगण्यासाठी ही संज्ञा जात असली तरी एकजिनसीपणा नेमका कसा आहे? हे मात्र स्पष्ट करण्यात आले नाही, असे ‘दहिंदी एक्स्प्रेस’च्या लेखात म्हटले आहे.
लिपनर यांनी हिंदूत्ववादी केले आहे, अनेक धर्म स्वतःला सनातनवादी म्हणतात. ते शाश्वत धर्माचे पालन करतात; पण शाश्वत धर्म काय आहे, हे स्पष्ट होत नाही. लिपनर यांनी मांडलेला आहे, काही वैश्विक मान्यताप्राप्त तत्त्वज्ञानाचा आधार मला अद्याप हिंदू सनातन धर्म शोधत आहे. Sanatan Dharma
१९ व्या शतकातील सनातन धर्म
इतिहासकार जॉन झॉस यांनी २००१ साला ‘डिफेंडडिशन’ या लेखात हिंदू ट्रॅव्हिंग रूढ केले की, सनातन धर्म हा वसाहतवादी भारतातील-परत चिटकून बसलेले प्रतीक प्रतीक गेले. त्यांनी म्हटले आहे, १९ व्यावसाय उत्तरार्धात विविध धार्मिक सभांचा उदयास आलेला धर्माला त्यांच्या प्रचाराचा शब्द आणखी प्राप्त झाला आहे.
ज्याच्या प्रमाणे देवदत्तपटनायक, १९ व्याविमात यांनी चळवळी चालविण्यास विरोध करण्यासाठी सरवले होते. जोड सनातन धर्म हा शब्द अधिक प्रचलित. यन्यंरी, ब्राह्मो समाज आणि समाजवादी चळवळींनी चळवळ सुरू केली त्याला प्रतिक्रिया म्हणून सामाजिक चळवळीला वेग आला होता. त्या काळा राजकारण गरजेपोटी सना धर्म याचा उल्लेख गतीस गती. Sanatan Dharma
पंजाबचे उदाहरण पाहू. पंजाबमध्ये पंडित श्रद्धा राम हे आधुनिक सनातनवादी चळवळीशी जोडलेले नाव आहे. त्यांच्या कारकिर्दीत सनातन चळवळीचा वेग आला. अशी महिला सरकी, दयानस्वती यांनी आरीची स्थापना करून हिंदू धर्मातील संपूर्ण चालीरीती चालवली आहे. या कामाच्या प्रचारासाठी ते पंजाबच्या दौऱ्यावर गेले होते. त्यांच्या या कार्याला प्रत्युत्तर म्हणून श्रद्धा राम यांनी हिंदू धर्मातील रुढी-परंपरा आणखी दृढ होण्यासाठी सनातन धर्माला केले.
दरम्यान, १८९० साल पंजाब प्रांतात पंडित दीनदयाळ शर्मा यांनी आर्य समाज शिकवणीला विरोध करण्यासाठी ‘सनातन धर्म सभा’ या नावाने एक लोकशाही व्यवस्था केली. या पृथ्वीच्या पृथ्वी शर्मा यांनी मूर्तिपूजा किंवा प्रतीकांचे पूजेचे महत्त्व विशद केले. याचा प्रसार राष्ट्रीय स्तरावर ‘भारत धर्म महामंडळ’ सुरू करणे यानेही सनातन धर्माच्या अनुषंगाने हिंदू शिक्षणाचा प्रसार करण्यास प्राधान्य दिले. ‘हिंदू महासभा’ने सनातन धर्म या शब्दाचा उल्लेख हिंदू धर्मासाठी केला होता. Sanatan Dharma
सनातन धर्म म्हणजे हिंदू धर्मातील रूढीवादाचे समर्थन आणि सुधारणेला विरोध आहे, असा एक समज १९ व्याजाच्या उत्तरार्धात भारतीय समाजाला पसरला होता.
झॅवोस यांनी आपल्या लेखात १८९१ साला पंजाबच्या जनगणना अहवालाचा हवाला दिला. जनगणना अधीक्षकांनी आपले मत नोंदवताना म्हटले आहे, अनेक रूढीवादी हिंदूंनी स्वतःला सनातन असल्याचे सांगण्याची प्रवृत्ती वाढलेली दिसली.
या जनगणना अहवालात जनगणना अधीक्षकांनी सांगितले, “मोटाझुलाने स्वतःला सनातन धर्मीय असल्याचे सांगितले. मात्र, त्यांची संख्या नोंदवणे मला योग्य वाटले नाही. आर्य समाजाच्या अनुयायी विरोध करण्यासाठी आणि आपण कसे प्राचीन धर्माचे पालनकर्ते आहोत, हे शोधण्यासाठी हा शब्द वापरला जात होता. लाहोर प्राथमिक गणना करीत होते, आर्या नसलेल्या प्रत्येकाने स्वतःची ओळख असताना सनातन धर्मीय असल्याचे सांगितले होते. Sanatan Dharma
झॅवोस यांनी आणखी एक बाब अधोरेखित केली. त्यांनी लेखात, “सनातन धर्माच्या प्रचारासाठी प्रत्येकासाठी घेतलेली एक बाब होती; फक्त ते लोक रूढीवादी होते. ते म्हणजे हे सर्व लोकवादी विचारसरणीचा विरोध करत होते. श्रद्धा राम यांच्याप्रमाणेच इतर सनातनींनी पक्ष-जिल्ह्यांचा प्रचार केला. दयानंद सरस्वती आणि इतर पक्षवादी व्यक्तींच्या कार्याला विरोध करण्याचा त्यांनी पुरेपूर प्रयत्न केला.
१९ व्या आंदोलनात दोन चळवळी संघर्ष अजूनही सुरू आहे. स्वत:ची जागा आता पुरोगाम्यांनी घेतली. तर, हिंदू महासभा आदी धार्मिकांचे एकीकरण संघ परिवारात अनुभव अनुभव. तेव्हा साहजिकच केव्हा सनातन धर्मावर टीकाटिप्पणी होते, तेव्हा त्याचा प्रतिध्वनी उमटतो.